Józef Lewartowski, znany również jako Aron Finkelstein, to postać o niezwykłej historii. Urodził się 10 maja 1895 roku w Bielsku Podlaskim, a jego życie zakończyło się tragicznie 25 sierpnia 1942 roku w Warszawie.
Był on polskim politykiem komunistycznym oraz aktywnym działaczem społecznym. Jego zaangażowanie w walkę z faszyzmem zaowocowało byciem jednym z kluczowych współtwórców oraz liderów Bloku Antyfaszystowskiego, który działał w warszawskim getcie.
Dzięki swojej działalności Lewartowski zyskał szacunek oraz uznanie wśród społeczności, które walczyły z opresyjnym reżimem. Jego wkład w ruch antyfaszystowski pozostaje niezatarte w pamięci tych, którzy dążyli do sprawiedliwości społecznej i wolności.
Życiorys
Józef Lewartowski urodził się w skromnych warunkach, w rodzinie rzemieślniczej, w Bielsku Podlaskim. Jego rodzice, Mowsze oraz Musza ze Sternów, doczekali się 12 dzieci. Młody Józef zdobył wykształcenie na poziomie czterech klas żydowskiej szkoły początkowej oraz dwóch klas w gimnazjum. W 1911 roku postanowił przerwać edukację, podejmując zatrudnienie jako urzędnik w kantorze, jednak nie zaniedbał samodoskonalenia się, kontynuując naukę we własnym zakresie.
W latach 1915–1918 Lewartowski pracował przy budowie dróg bitych, gdzie aktywnie organizował robotników, co miało na celu osłabienie działań Niemców. Po zakończeniu I wojny światowej, w 1918 roku, przystąpił do Żydowskiej Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej „Poalej Syjon”. W 1920 roku, w związku z zajęciem Bielska Podlaskiego przez Armię Czerwoną, stał się członkiem Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski, odpowiadającym za organizację administracji władzy radzieckiej w powiecie bielskim.
W 1921 roku przeniósł się do Warszawy, gdzie związał się z lewicową frakcją „Poalej Syjon”. Był współorganizatorem Żydowskiej Spółdzielni Wydawniczej „Życie”, która zajmowała się publikowaniem literatury propagandowej. Współtworzył również projekt połączenia z Komunistyczną Partią Robotniczą Polski (KPRP; od 1925: KPP) i został powołany do Centralnego Biura Żydowskiego KPRP. Jego działalność obejmowała organizację akcji antysyjonistycznych i antyreligijnych. Uczestniczył w III Konferencji KPRP w Sopocie w 1922 oraz w II Zjeździe KPRP w Moskwie w 1923. W 1925 roku, na III Zjeździe KPRP w Moskwie, został wybrany zaocznie do Komitetu Centralnego (KC) partii.
W drugiej połowie 1925 roku był aktywnym uczestnikiem IV Konferencji KPP w Moskwie. Dnia 19 kwietnia 1926 roku aresztowano go, a we wrześniu tego samego roku skazano na 3 lata więzienia. Lewartowski był zaangażowany w działalność komuny więziennej, a w styczniu 1928 roku objął jej kierownictwo. W grudniu 1926 roku współorganizował ucieczkę więźniów politycznych. Po odbyciu kary w 1929 roku nielegalnie wyjechał do Moskwy, gdzie pracował w Polsko-Nadbałtyckim Sekretariacie Krajowej Międzynarodówki Komunistycznej oraz wstąpił do Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików).
W 1932 roku Lewartowski powrócił do Polski i objął kierownictwo Centralnej Redakcji KPP. Dwa lata później, w 1933 roku, był jednym z organizatorów strajków robotniczych w przemyśle włókienniczym w Łodzi i Białymstoku. Niestety w 1934 roku ponownie został aresztowany i skazany na 12 lat więzienia, choć ostatecznie jego kara została skrócona do 6 lat i 8 miesięcy.
W zakładzie karnym w Rawiczu poznał wielu działaczy, w tym Alfreda Lampego, Marcelego Nowotkę, Pawła Findera, Bolesława Bieruta oraz Mariana Buczka, z którymi współpracował w ramach komuny więziennej. Po zakończeniu II wojny światowej, 1 września 1939 roku, wyszedł na wolność. Wziął udział w obronie Warszawy, a następnie udał się do Białegostoku, gdzie został dyrektorem fabryki włókienniczej. Po ataku Niemiec na ZSRR zorganizował obronę zakładu.
W latach 1939–1941 współpracował z sowieckimi okupantami na ziemiach wschodnich II RP. Po odprawieniu żony Ruty i syna do ZSRR (którzy po wojnie wrócili do Polski), pod koniec 1941 roku przybył do Warszawy. Trafił do getta, gdzie stał się jednym z organizatorów Polskiej Partii Robotniczej, a także pełnił funkcję pełnomocnika KC PPR. W marcu 1942 roku, wspólnie z Mordechajem Anielewiczem, Josefem Kapłanem oraz Icchakiem Cukiermanem, zorganizował w getcie Blok Antyfaszystowski.
Niestety, zginął na terenie getta, gdzie został zastrzelony przez Gestapo. Pozostawił po sobie żonę Rutę, która była działaczką SDKPiL i KPP. Pośmiertnie został uhonorowany Krzyżem Grunwaldu III klasy, zgodnie z Rozkazem personalnym nr 212 z dnia 18 kwietnia 1945 roku, za udział w Powstaniu w getcie warszawskim w 1943 roku.
Upamiętnienie
W Warszawie, przy ulicy Ogrodowej 10/26, znajdowała się kamienica, w której w latach 1941–1942 mieszkał Józef Lewartowski. W celu uczczenia jego pamięci, w 1958 roku na budynku umieszczono pamiątkową tablicę, która niestety została zdemontowana w czerwcu 2016 roku.
Od 20 marca 1958 roku, Lewartowski jest patronem ulicy w warszawskim Śródmieściu. Jego postać została także upamiętniona na jednym z kamiennych bloków, które znajdują się na warszawskim Trakcie Pamięci Męczeństwa i Walki Żydów. Blok ten usytuowany jest na rogu ulicy Zamenhofa oraz ulicy noszącej imię Józefa Lewartowskiego.
Przypisy
- Uchwała nr 15 Rady Narodowej m. st. Warszawy z dnia 20.03.1958 r. w sprawie zmiany nazwy ulicy, „Dziennik Urzędowy Rady Narodowej m.st. Warszawy”, Warszawa, dnia 06.05.1960 r., nr 6, poz. 23; Zarządzenie Zastępcze Wojewody Mazowieckiego z dnia 09.11.2017 r. w sprawie nadania nazwy ulicy, „Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego”, Warszawa, dnia 10.11.2017 r., poz. 10127.
- Ghetto Fighters House Archives. [dostęp 10.04.2017 r.] (hebr.).
- Lewartowski Aron Josel. W: Wielka Encyklopedia PWN. T. 15. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2003, s. 496. ISBN 83-01-12794-0.
- Stanisław Ciepłowski: Wpisane w kamień i spiż. Inskrypcje pamiątkowe w Warszawie XVII–XX w. Warszawa: Argraf, 2004, s. 208. ISBN 83-912463-4-5.
- Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 419. ISBN 83-01-08836-2.
- Aleksander Mazur: Order Krzyża Grunwaldu 1943–1985. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1988, s. 89. ISBN 83-11-07449-6.
- Słownik historii Polski, Wiedza Powszechna, Warszawa 1973, s. 504, hasło „Lewartowski Józef”.
Pozostali ludzie w kategorii "Polityka i administracja":
Walenty Korycki | Lech Feszler | Andrzej Stepaniuk | Edward Kasprzykowski | Stanisław Derehajło | Wacław Fabierkiewicz | Eugeniusz Berezowiec | Marek Malinowski (samorządowiec)Oceń: Józef Lewartowski