Parafia św. Michała Archanioła w Bielsku Podlaskim

---

Historia

XVI wiek

Parafia św. Michała Archanioła została utworzona w okresie panowania Zygmunta Starego, a zatem przed rokiem 1548. Jej siedziba, cerkiew św. Michała Archanioła, znajduje się w najstarszej części Bielsku Podlaskim, w pobliżu zamku. Niestety brak jest wiarygodnych danych, które pozwoliłyby ustalić dokładny czas jej powstania. Istnieje podejrzenie, że cerkiew mogła już istnieć w drugiej połowie XV wieku, za sprawą inicjatywy księcia Michała Semenowicza oraz księżnej Wassy, które zajęły się zagospodarowaniem dużego targowiska zlokalizowanego na północ od „nowego” zamku. W centralnej części tego placu, przy ulicy Wielkiej, postawiono cerkiew, której wezwanie mogło być nawiązaniem do księcia Michała Semenowicza.

Fakt, że nowo wzniesiona świątynia była poświęcona archaniołowi Michałowi miał szczególne znaczenie dla pobliskiego zamku. Michał, jako arcymistrz niebiańskich wojsk, był uznawany za patrona rycerzy oraz obrońców ojczyzny. Cerkiew pod jego patronatem mogła pełnić rolę swoistego ośrodka rycerskiego, w którym modlono się w trakcie wypraw wojennych.

Pierwsze znane wzmianki na temat cerkwi św. Michała pochodzą z roku 1563. Dokumenty mówią o krewnym o. Hlebie, który mieszkał naprzeciwko cerkwi. W pobliskiej okolicy znajdował się również plac cerkiewny, dzierżawiony przez Waśkę Siehieniewicza, a po drugiej stronie ulicy drewniana cerkiew oraz szpital. Cały kompleks zajmował 15 prętów i był częścią większego osiedla składającego się z 39,5 pręta, z czego część była wynajmowana. Oprócz tego, finansowanie kleru oraz szpitala pochodziło z upraw ziemi. W 1582 wspólnota parafialna dysponowała 9 włókami ziemi, z czego 3 znajdowały się w Augustowie, 2 w Strykach oraz 4 w okolicach Gredele, głównie przeznaczone na utrzymanie szpitala.

Funkcjonowanie szpitala przy cerkwi oraz znaczne fundusze dowodziły o jej specyficznej roli w regionie. W późnym XVI wieku cerkiew św. Michała Archanioła zdobyła tytuł soboru, stając się bardziej znacząca od cerkwi Narodzenia Matki Bożej. Ranga ta była utrzymywana przez następne stulecia, a wielu bielszczan do dnia dzisiejszego określa tę cerkiew mianem starego soboru.

Na pewno po nadaniu tytułu soboru cerkiew została przebudowana, co mogło nastąpić po pożarze Bielska w 1591 roku. Z dokumentu, który przyznawał szczegółowe przywileje bractwu Bohojawleńskiemu wynika, że cerkiew pełniła funkcję trójnawowej świątyni z trzema ołtarzami: głównym, poświęconym Objawieniu Pańskiemu oraz bocznymi – św. Michałowi Archaniołowi i Apostołom Piotrowi i Pawłowi. Dekret ten został wydany przez biskupa włodzimiersko-brzeskiego Hipacego POCIEJ 29 czerwca 1594 roku.

Działalność edukacyjna bractwa Bohojawleńskiego znacząco wpłynęła na duchowe i intelektualne odrodzenie Cerkwi Prawosławnej w naszych okolicach. To właśnie w 1596 roku bractwo sprzeciwiło się unii brzeskiej, co prowadziło do konfliktów z ówczesnym proboszczem parafii, który był bielskim dziekanem.

XVII wiek

Po roku 1609, w związku z przyjęciem postanowień unii przez monaster supraski, bractwo Bohojawleńskie podlegało coraz większym naciskom mającym na celu odciągnięcie wiernych od prawosławia. W 1621 roku cerkiew została podporządkowana biskupowi unickiemu. Dziekan bielski i proboszcz (ks. Teodor Jakubowicz) był zwolennikiem unii, jednak pod przewodnictwem Sawy Hliwczyca król Władysław IV Waza potwierdził przywileje bractwa, a 14 marca 1633 roku wydał uniwersał nakazujący zwrot cerkwi dyzunitom. Prawosławna społeczność uzyskała wsparcie od metropolity kijowskiego, Piotra Mohyły, który skierował do Bielskiego proboszcza, ks. Teofila Leontowicza.

Na mocy tych działań świątynia otrzymała zwrot w dniu 10 marca 1636 roku. Niestety, 16 maja tego samego roku cerkiew Bohojawleńska została przejęta przez kler unicki przy wsparciu wojska. Sprawy stały się tragiczne, niektórzy obrońcy cerkwi zostali pobici, a jej wnętrze zdemolowane. 18 lutego 1637 roku rozpoczął się proces sądowy o prawo własności cerkwi, który po kilku miesiącach zakończył się sukcesem dla unitów.

W roku 1674 przeprowadzono wizytację generalną parafii, jednak protokół tej wizytacji niestety zaginął w 1915 roku.

XVIII wiek

W 1716 roku nowym proboszczem został ks. Sylwester Sieckiewicz, który został przyjęty przez metropolitę Leona Kiskę. Od 1721 roku ks. Sieckiewicz sprawował także pieczę nad parafią Świętej Trójcy (Troicką). W latach dwudziestych XVIII wieku cerkiew Bohojawleńska została rozebrana, a całe jej wyposażenie przeniesiono do tymczasowej kaplicy. W miejsce zburzonej świątyni zbudowano nową, o czym informuje protokół wizytacji przeprowadzonej w 1728 roku. Nowa świątynia została urządzona według norm synodu zamojskiego – bez ikonostasu, za to z bogato zdobionym ołtarzem przedstawiającym Epifanię oraz dwoma kolejnymi ołtarzami poświęconymi Bogurodzicy oraz św. Michałowi Archaniołowi.

Nowa cerkiew, jako świątynia soborowa, została wyposażona w ogromną ilość ksiąg, szat i utensyliów liturgicznych. Wówczas czuwający nad społecznością proboszcz, ks. Mikołaj Odelski, mieszkał w plebanii złożonej z białej izby oraz alkierza. W pobliżu plebanii znajdowała się piekarnia oraz gospodarcze budynki kryte słomą.

W roku 1774, pod przewodnictwem ks. Piotra Korytyńskiego, parafia powróciła do tradycyjnego wezwania – św. Michała Archanioła. Nazwa Bohojawleńska była używana tylko okazjonalnie, ostatni raz 15 października 1777 roku. W latach 1785-1793 na przez ks. Jana Giżewskiego administrowano parafią Michajłowską, należącą do parafii Preczystieńskiej. W tym okresie ukończono budowę nowej cerkwi, która stoi do dzisiaj i została zakończona w 1789 roku.

XIX wiek

W 1819 roku nowym proboszczem został ks. Stefan Bielawski. Po rozwiązaniu unii w Białostocczyźnie w 1839 roku, parafia została włączona do Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. W latach czterdziestych XIX wieku, władze miejskie nakazały przeprowadzenie remontu cerkwi oraz dzwonnicy, które były w opłakanym stanie. Prace rozpoczynały się dopiero w 1860 roku, po przybyciu nowego proboszcza ks. Grzegorza Pienkiewicza. Do organizacji remontu zaangażowane było bractwo cerkiewne oraz komitet parafialny, powołany w 1864 roku. Na początku lat siedemdziesiątych wybudowano nowy dom parafialny w 1872 roku. Następnie ks. Augustyn Taranowicz, wprowadził czterogłosowy chór parafialny, a do tej pory śpiewał tylko ogół wiernych.

Pod koniec XIX wieku na terenie parafii zainaugurowano cerkiewne szkolnictwo – rozpoczęto otwieranie szkół gramoty w Pilikach (1885), Proniewiczach (1885), Spiczkach (1890), Szastałach (1899) oraz męskiej i żeńskiej w Bielsku Podlaskim (1891), gdzie lekcje prowadziła córka ówczesnego proboszcza, Zofia Taranowicz. W 1900 roku parafię wizytował metropolita wileński i litewski, Juwenaliusz, a dostępna wówczas wspólnota liczyła ponad 1500 wiernych.

XX wiek

Na początku XX wieku zainwestowano w rozwój szkolnictwa parafialnego. W latach 1901-1902 szkoły w Pilikach i Proniewiczach uzyskały status cerkiewno-parafialny, a w 1912 roku szkoła w Pilikach stała się szkołą ministerialną (narodnoje uczyliszcze). W latach 1913-1915, kiedy proboszczem był ks. Andrzej Jaruszewicz, nad kruchtą cerkwi powstała wieża dzwonnica, aczkolwiek prace te zostały przerwane przez wrzenie wojenne, co skutkowało zawieszeniem działalności parafii, a większość wiernych w lipcu 1915 roku udała się na bieżeństwo.

Ponowne uruchomienie parafii miało miejsce w 1918 roku, u boku nowego proboszcza, ks. Aleksy Winograd, który jednak wkrótce zmarł z powodu epidemii tyfusu. W 1922 roku, po powrocie z bieżeństwa z Połtawy, pochodzący z Bielska ks. Lew Tymiński objął funkcję proboszcza. Wówczas parafia miała ponad 4500 wiernych, dzięki włączeniu dawnych parafii w Brańsku, Boćkach, Podbielu oraz Woskresieńskiej w Bielsku Podlaskim. Kiedy ks. Tymiński kierował parafią, mimo trudności finansowych oraz niesprzyjających warunków, kontynuowano prace budowlane i remontowe w cerkwi parafialnej, odnawiano cerkwie filialne oraz odbudowywano ogrodzenia na cmentarzu. Modernizacja cerkwi Michajłowskiej została zakończona w 1926 roku, a reszta prac trwała do 1936 roku. Ks. Tymiński odszedł z tego świata pod koniec 1937 roku, a jego miejsce zajął w kwietniu 1938 roku ks. Bazyli Gurniejczuk. Dzięki intensywnej działalności duszpasterskiej nowego proboszcza, mocno wzrosła frekwencja na niedzielnych nabożeństwach, głównie spowodowane przybyciem mieszkańców wsi, z tym że praktycznie cała prawosławna warstwa urzędnicza nie uczestniczyła w życiu parafii, obawiając się o utratę swoich stanowisk.

W trakcie II wojny światowej oraz w pierwszych latach po jej zakończeniu proboszczem był ks. Dymitr Stempkowski, który pochodził z zamkniętej w 1938 roku parafii w Majdanie Kniażpolskim koło Biłgoraja. W latach 1939-1941 i 1944-1946 parafia była pod jurysdykcją Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. W 1940 roku władze okupacyjne odebrały ponad 36 ha gruntów parafialnych, które przeznaczone były pod budowę lotniska. Następne przycerkiewne budynki gospodarcze zostały zniszczone. W 1941 roku, po reaktywowaniu parafii Woskresieńskiej, cerkiew Michajłowska miała 1332 wiernych. Pod koniec 1945 roku, ks. proboszcz zaczął starać się o ponowne przyłączenie parafii do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, co miało miejsce w 1946 roku. Ówczesny wikariusz, a także duchowny młodzieżowy, ks. Konstanty Bajko, został w 1946 roku zesłany przez władze komunistyczne na Syberię.

Nowym proboszczem w 1952 roku został ks. Anatol Kulczycki. Jego następca, ks. Aleksy Znosko pełnił swą działalność w latach 1955-1957, kiedy to przeprowadzono podziały w mieście wedle przynależności parafialnej, co przetrwało przez ponad 40 lat, do momentu powołania kolejnych bielskich parafii prawosławnych. W 1956 roku ze swojej zesłania wrócił ks. Konstanty Bajko, który wznowił odprawianie porannych liturgii dla dzieci i młodzieży, pełnił też funkcję prefekta bielskich szkół średnich.

Kolejnym proboszczem parafii Michajłowskiej od 1957 roku był ks. Anatol Mackiewicz, który sprawował tę funkcję przez kolejne 22 lata. W początkowym okresie swych rządów, przeprowadzono remont obu cerkwi – parafialnej oraz cmentarnej, a także domu parafialnego. Znaczną pomoc w sprawnym zakończeniu przedsięwzięć remontowych zadziałało bractwo cerkiewne, które w 1960 roku liczyło 25 członków. W tym czasie parafia miała 1484 wiernych. W latach 60-70-tych XX wieku wystąpił znaczący wzrost liczby parafian, co było efektem migracji ludności z okolicznych miejscowości oraz powstawania nowych terenów mieszkalnych w mieście.

W lutym 1972 roku parafia świętowała pięćdziesięciolecie kapłaństwa proboszcza. W lipcu 1979 roku nowym proboszczem został ks. Leoncjusz Tofiluk. W tym okresie zainicjowano działania hic obok Urzędzie Wojewódzkim dotyczące budowy nowego domu parafialnego. W czerwcu 1980 roku zaakceptowano projekt budynku, przyszedł on od prof. Aleksandra Grygorowicza z Poznania. Powierzchnia wynosiła 337 m², a budowa trwała od 1981 do 1984 roku. 7 października 1982 roku Urząd Miejski zaakceptował projekt rozbudowy cerkwi parafialnej (powiększenie prezbiterium o 120 m²), również stworzony przez prof. Grygorowicza.

W 1984 roku parafia Michajłowska ustanowiła partnerskie relacje z parafią Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Nurmes, w Finlandii. Dodatkowo, dzięki pomocy materialnej ze strony fińskich prawosławnych utworzono wydawnictwo, które posiadało własne zaplecze poligraficzne. W początkowej fazie produkowano druki parafialne i materiały katechetyczne (w tym śpiewniki), a w 1986 roku rozpoczęto wydawanie miesięcznika „Łampada”, który był dedykowany głównie dla dzieci i młodzieży, co było też pierwszym periodykiem w historii bielskiego prawosławia.

W 1987 roku rozpoczęto prace nad rozbudową prezbiterium cerkwi, oraz inwentaryzację cmentarza. W tym samym roku w świątyni odbył koncert chóru „Doxofonia” z Finlandii. W 1988 roku zorganizowano obchody 1000-lecia chrztu Rusi; w głównej uroczystości, 21 listopada, wzięły udział delegacje z Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego – z eparchii smoleńskiej, wiaziemskiej oraz z Wilna. Jesienią 1989 roku zakończono prace budowlane przy cerkwi parafialnej. Konsekracja świątyni miała miejsce 19 listopada 1989 roku. Trzy nowe prezbiteria poświęcono św. Michałowi Archaniołowi, św. Męczennikowi Stefanowi oraz św. Mikołajowi Cudotwórcy. Od 1991 roku celebrowana była uroczystość Przeniesienia Relikwii św. Mikołaja (9/22 maja) jako jedno z regionalnych świąt parafialnych. W 1994 roku parafia zdobyła grunty, na których wcześniej znajdowała się zniszczona cerkiew św. Mikołaja, którą spaliły w 1941 roku działania niemiecko-radzieckie. W 1996 roku, przy udziale Doroteusza Fionika oraz środków Bractwa Młodzieży Prawosławnej, wzniesiono drewnianą kaplicę pod wezwaniem św. Mikołaja, będącą repliką zniszczonej kaplicy z 1930 roku, która także została zniszczona w 1941 roku.

Przez lata 1992-1994 rozwiązywano ostatecznie kwestie własnościowe wszystkich nieruchomości parafialnych. osobny artykuł: Parafia Opieki Matki Bożej w Bielsku Podlaskim. W 1991 roku w cerkwi Świętej Trójcy (Troickiej) przygotowano regularne nabożeństwa, a także utworzono pracujący chór. Świątynia została odnowiona oraz wzbogacona o nowe utensylia liturgiczne. W 1995 roku rozpoczęto prace nad budową nowej cerkwi na południu Bielska Podlaskiego. Już w 1996 roku, dzięki wsparciu ze strony Urzędu Miasta, uzyskano działkę budowlaną przy ulicy Władysława Stanisława Reymonta. Poświęcenie placu budowy miało miejsce 17 listopada 1996 roku. Projekt nowej cerkwi i budynków pomocniczych zaplanował architekt Jerzy Uścinowicz. 10 marca 1998, dekret arcybiskupa Sawy, stwierdza, że południowa część miasta została oddzielona od parafii św. Michała Archanioła, na rzecz powołania nowej parafii Opieki Matki Bożej.

Osobny artykuł: Policealne Studium Ikonograficzne. Wiosną 1991 roku, za namową proboszcza, rozpoczęto w Bielsku Podlaskim edukację ikonograficzną, kontynuując tradycję edycji organizowanych od 1983 roku obozów ikonograficznych. Z początku odbywały się one w domu parafialnym, w bardzo trudnych warunkach. W marcu 1995 roku szkoła została zarejestrowana jako niepubliczna instytucja edukacyjna pod nazwą Policealne Studium Ikonograficzne. W tym samym roku miasto przekazało parafii budynek byłego przedszkola (przy ulicy Franciszka Żwirki i Stanisława Wigury 26), przeznaczony na siedzibę szkoły. Po przeprowadzeniu odpowiednich remontów w 2000 roku, podjęto budowę kaplicy akademickiej, według projektu Jerzego Uścinowicza.

W 1999 roku, w należącej do parafii wsi Szastały, przy nabytych rok wcześniej gruntach, w pobliżu cmentarza rozpoczęto budowę drewnianej cerkwi. Projekt sz dokonano według planów Zacharego Szachowicza, przy współpracy cieśli Józefa Czołomiejza.

XXI wiek

W 2002 roku zakończono zasadnicze prace budowlane dotyczące kaplicy akademickiej, która została konsekrowana 31 października tegoż roku, pod wezwaniem Świętej Trójcy. W 2003 roku cerkiewne chóry przeszły udoskonalenie, dzięki czemu wprowadzono śpiew neumatyczny. W 2005 roku zakończono budowę cerkwi filialnej w Szastałach, która została poświęcona Ikonie Matki Bożej Pomnożycielki Chlebów.

W parafii pracuje 5 duchownych (proboszcz i 4 wikariuszy), a w jej obszarze aktywnie funkcjonują 3 chóry cerkiewne (dorosłych i 2 młodzieżowe). Nabożeństwa w cerkwi parafialnej odbywają się codziennie, zarówno rano, jak i wieczorem. Plany obejmują dalszą rozbudowę Studium Ikonograficznego.

---

Oceń: Parafia św. Michała Archanioła w Bielsku Podlaskim

---